A na początku było tak…

Autor: Krzysztof Bartecki

O tym jak opowiadać i skąd czerpać wiedzę o początkach harcerstwa 

Każdy kto jest drużynowym czy instruktorem i organizował zbiórkę na temat  początków harcerstwa, wie ile trudności przysparza opowiedzenie o nich w atrakcyjny  sposób swoim podopiecznym. Nietrudno odbić się od tego, znanego na ogół tylko  powierzchownie, zagadnienia i pójść na łatwiznę, informacje czerpiąc tylko z Wikipedii  lub harcerskiego ABC, lub co gorsza całkowicie pominąć ten temat w pracy z drużyną. A przecież jest to warty dogłębnego poznania i często zaskakujący temat, którego  umiejętne przedstawienie może uatrakcyjnić grę terenową, albo stanowić dobry  motyw przewodni próby na stopień wywiadowcy czy ćwika. Jeśli jesteś tym zainteresowany, mam dla Ciebie kilka wskazówek i pomysłów na to, gdzie możesz znaleźć nieznane powszechnie informacje i jak wykorzystać je w swojej harcerskiej działalności. 

Większość materiałów znajdujących się w sieci czy bibliotekach to niestety  materiały bardzo suche, nadmiernie szczegółowe i utrzymane w formalnym tonie.  Zdecydowanie najwięcej informacji zawierają lokalne kroniki gniazd „Sokoła”¹, które  można otrzymać po zgłoszeniu się do lokalnej izby pamięci „Sokoła” lub lokalnych  muzeów. Zawierają one opisy wszystkich, nawet najdrobniejszych działań  podejmowanych przez dany oddział organizacji, pozwalają jednak spojrzeć także na ideowy profil jej działania oraz zrozumieć jej historię. Podobną treść i formę mają  opracowania na temat „Zarzewia”²i „Eleusis”³. Są to obszerne, choć dosyć monotonne  i trudne w przyswojeniu źródła wiedzy – jeśli ktoś nie jest przyzwyczajony do  analizowania tego typu książek. Trudno także na ich podstawie stworzyć pociągającą – zwłaszcza dla młodszych harcerzy – narrację. 

Brak też ciekawych książek poruszających wyłącznie temat organizacji, które  położyły podwaliny pod powstanie harcerstwa, istnieje jednak kilka pozycji bardziej  przystępnych i mniej skomplikowanych częściowo im poświęconych. Jedną z nich jest biografia Andrzeja Małkowskiego⁴, która opisując jego życie i działalność rzuca też  światło na rolę „Eleusis”, „Zarzewia” i „Sokoła” dla powstającego harcerstwa,  wskazując na ich wpływ na decyzje i działania podejmowane przez pierwszych  instruktorów. W podobnym stylu utrzymane jest powieść o losach Franciszka  Ratajczaka⁵ – pierwszego powstańca poległego w trakcie powstania wielkopolskiego, a  wcześniej aktywnego członka „Sokoła”, przybliżająca działalność tego stowarzyszenia  wśród Polaków żyjących ówcześnie na terenie Niemiec (choć nie tylko) z perspektywy  losów młodego patrioty. Wymienione powyżej materiały można znaleźć w większych  bibliotekach, takich jak Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie, lub w Izbach Pamięci prowadzonych w większych miastach przez „Sokoła”, a w mniejszych  miejscowościach lokalne muzea. Obie wymienione pozycje są krótsze i napisane o  wiele lżejszym językiem niż wspomniane w pierwszym akapicie książki. W mojej ocenie  są najlepsze ze wszystkich materiałów i jeśli tak jak ja, wolisz fabularyzowane powieści  od przepełnionych faktami kronik, Tobie także będą się podobać. 

Żeby znaleźć bardziej szczegółowe, ale równocześnie zwięzłe przedstawienie wpływu wymienionych we wstępie organizacji na harcerstwo, trzeba jednak  posiłkować się innymi źródłami. Należą do nich internetowe bazy wiedzy i  opracowania, zawierające opisy wpływu i znaczenia, jaki „Sokół”, „Eleusis” i „Zarzewie”  miały dla nowo powstającego harcerstwa. Możesz je znaleźć między innymi w bazie  wiedzy utworzonej przez IPN⁶lub w podsumowaniu historii harcerstwa na stronie  ZHP⁷. Albo w artykułach opublikowanych w harcerskim czasopiśmie historycznym  „Skaut”⁸. Choć trzeba poświęcić chwilę, żeby się przez nie przekopać mogą okazać się  przydatne, są także znacznie bardziej treściwe niż wymienione na początku pozycje.  Jeśli jednak wolisz zdobywać wiedzę w inny sposób, są także alternatywne metody  poznawania historii takie jak audycje radiowe⁹czy wystawy muzealne¹⁰, dostępne  również online. Warto także rozejrzeć się za muzeami prowadzącymi lekcje muzealne,  które niekiedy skupiają się na organizacjach niepodległościowych, z jakich wywodzi się  harcerstwo; takim muzeum było między innymi Muzeum Miejskie w Wadowicach¹¹. Jak widać nie brak różnych form poszerzenia swojej wiedzy, a jej zdobycie jest na  wyciągnięcie ręki.  

Przykładowe formy pracy

Jednak, jak zaznaczyliśmy na początku,sama wiedza to nie wszystko, trzeba jeszcze  w odpowiedni sposób umieć ją przekazać swoim podopiecznym. Poniżej kilka  propozycji sposobów (z wyłączeniem powszechnie stosowanych metod takich jak  gawędy, wycieczki, proste gry terenowe) w jakie można to zrobić, dobrze się przy tym  bawiąc: 

• Timeline – Prosta, zarówno pod kątem rozgrywki jak i wykonania gra oparta  na chronologicznym uporządkowaniu serii obrazków pokazujących lub  symbolizujących określone wydarzenia historyczne. Pomaga uporządkować  zdobytą podczas innych aktywności wiedzę, dobrze nadaje się na ogniska  czy przerwy w trakcie innych zajęć. Bardzo łatwo można ją przygotować – wystarczy zrobić samemu lub znaleźć w internecie zdjęcia lub ilustracje nadające się do zobrazowania poszczególnych wydarzeń, a następnie je  wydrukować, dodając do nich opis, a po drugiej stronę datę. Zasady gry szczegółowo wyjaśnione są w załączonym filmiku ¹². Możliwe jest także rozgrywanie gry w uproszczonej wersji, w której gracze mają po prostu uporządkować otrzymane karty w odpowiedniej kolejności, bez dodatkowych zasad.
• LARPy – czyli rozwinięcie standardowych harcerskich gier terenowych.  Tutaj oprócz podchodów, biegów na orientację czy gier typu CTF (“walka o flagę”, w której dwa lub więcej zespołów usiłują wykraść flagę z bazy drugiego zespołu; gra na pewno znana w każdej drużynie harcerskiej), dokładamy  elementy odgrywania postaci. W ten sposób, jeśli mamy dość ludzi do  obstawy jesteśmy w stanie znacznie podwyższyć atrakcyjność naszej zbiórki, równocześnie pokazując naszym harcerzom nie tyle historyczne  wydarzenia, co raczej prezentując charakter czy poglądy danej postaci. Im  więcej wysiłku włoży się w przygotowanie LARPu, tym bardziej zapada on (a  w konsekwencji przekazana przez niego wiedza) w pamięć uczestników.  Formą wymagającą mniej przygotowań może być sesja RPG, w której gra  rozgrywa się w wyobraźni graczy, wspartej przez odpowiednie karty postaci,  a właściwy kierunek nadaje jej mistrz gry. Drobna uwaga: obie formy, jeśli  umożliwiacie uczestnikom ingerencję w fabułę mają tendencję do zbaczania  na niekoniecznie takie tory, jakich życzyłby sobie je prowadzący; nie  przejmujcie się tym jednak – nawet jeśli kierowany przez graczy w RPGu  Małkowski będzie “strzelał laserami z oczu”, ale gracze zapamiętają historię  jego życia i płynące z niego przesłanie, odnieśliście sukces. 
• Formy kreatywne – jeśli nie masz możliwości zorganizowania LARPu, a  zależy Ci na stworzeniu atmosfery, która ułatwi opowiedzenie o czasach w  których powstawało harcerstwo, warto rozważyć tworzenie i malowanie  makiet. Dla starszych sprawdzić mogą się też gry bitewne, w których  można wykorzystać figurki pasujące do konkretnej epoki historycznej. Choć ciężko jest zdobyć materiały na  zorganizowanie takiej zbiórki niskim kosztem, przy pewnym nakładzie sił i  środków można przeprowadzić naprawdę ciekawą zbiórkę, rozwijającą przy  okazji umiejętność przestrzennego myślenia oraz zdolności manualne. 
• Quizy – wszystkie powyższe zajęcia niestety trudno jest zrealizować w  obecnych, pandemicznych warunkach. Pozostaje oczywiście możliwość  realizowania niektórych z powyższych propozycji online, ale każdy, kto  spędza dłuższy czas przed komputerem raczej prędzej niż później traci  koncentrację. Dlatego warto wprowadzić element rywalizacji – a w tej roli  doskonale sprawdzą się właśnie quizy. W zależności od potrzeb pozwolą  one zarówno na wprowadzenie jak i utrwalenie wiedzy i przesłania, jakie  chce przekazać uczestnikom prowadzący. Na ich korzyść przemawia także  to, że quizy łatwo przygotować i spersonalizować – najlepsze aplikacje w  jakich można je zrobić to Kahoot lub Quizziz. 
• Teleturnieje – podobnie jak quizy, można je zastosować nie zarówno na żywo jak i online. Bez trudu da się je zwizualizować korzystając z przygotowanych wcześniej materiałów. Przykładowo, jeśli decydujemy się na zastosowanie mechaniki „Postaw na Milion” na tradycyjnej zbiórce rolę monet, którymi gracze obstawiają wybrane odpowiedzi z powodzeniem mogą pełnić zakrętki albo waluta z gier planszowych. Dużym plusem w przypadku decydowania się na wykorzystanie teleturnieju jako mechaniki gry jest także to, że nie trzeba poświęcać zbyt dużo czasu na samodzielne tworzenie zasad. Są one powszechnie znane, zbalansowane oraz dobrze opisane i łatwe do znalezienia, jak zasady wspomnianego już wyżej „Postaw na Milion” ¹³. 

Mam nadzieję, że zaproponowane w niniejszym artykule źródła pogłębiania i  formy przekazywania wiedzy przydadzą się Wam choć w małym stopniu w pracy z  zastępem lub drużyną. Pamiętajcie też, że moje propozycje nie wyczerpują tematu i nie  bójcie się sami pogłębiać swojej wiedzy i przekazywać jej waszym podopiecznym, a  także dzielić z innymi waszymi patentami na jej zdobywanie i propagowanie. 

Czuwaj!

Przypisy

¹ Wśród nich np. „Pamiętniki Krakowskiego Sokoła”, dostępne na prośbę skierowaną na  email krakowskiego oddziału tegoż. 
²red. A. Garlicka, „Zarzewie 1909-1920 – Wspomnienia i materiały” 
³ T. Podgórska, „Stowarzyszenie patriotyczno-Religijne Eleusis w latach 1902–1914”
⁴ A. Kamiński, „Andrzej Małkowski” [przyp. red. – druha Kamińskiego to zawsze i wszędzie polecamy czytać]
⁵ M. Bukowski, „Zmartwychwstanie”
⁶ drugi wynik po wpisaniu w wyszukiwarkę „historia harcerstwa IPN”, plik pdf do pobrania 
⁷ https://zhp.pl/odkryj/historia-harcerstwa 
⁸ https://skaut.tarnow.pl/media/numery/sk_01_17.pdf
⁹ https://www.polskieradio.pl/39/246/Artykul/777495,Sokol-harmonia-ducha-i-ciala
¹⁰ Przykładem mogą być wystawy przygotowane przez Muzeum Historii Polski, takie jak ta  załączona pod poniższym linkiem: https://artsandculture.google.com/exhibit/odrodzenie cia%C5%82a/3wLyq4peyMOjLQ
¹¹ Nie ma planu zwiedzania dedykowanego wyłącznie tym organizacjom, ale pomieszczenia i  treści im poświęcone były istotną częścią lekcji muzealnych przygotowywanych przez muzeum w 2019 roku.
¹² Instrukcja gry “Timeline Polska” https://www.youtube.com/watch?v=dXV5Y3U6rKU
¹³ Konkretne zasady do tego i wielu innych teleturniejów można bez trudu znaleźć w sieci, choćby i na stronie wikipedii https://pl.wikipedia.org/wiki/Postaw_na_milion

Przeczytaj także

• 

  TIMELINE – Gra o historii harcerstwa i ZHR
• 

  Na ubitej ziemi – czyli o grze strategicznie
• 

  Gra fotograficzno-detektywistyczna
• 

  Gra na wędrówkę: Kontakt
• 

  Pionierkowa gra gospodarcza
• 

  Zapiski Drużynowego sprzed Polski Niepodległej